1806 Osmanlı Rus savaşı'nın çıkması müteakibinde Fransa ile Rusya Tilsit Antlaşması imzalamaları hem Osmanlıyı hemde İngiltereyi tedirgin etmiştir. Netice itibariyle bu iki devlette birbirleriyle ittifak arayışına girmiştir. Nitekim Çanakkale Antlaşması (Kala-i Sultaniye) ortaya çıkmıştır. Peki Çanakkale antlaşması (Kala-i Sultaniye) nedir? Çanakkale antlaşması maddeleri nelerdir?
 |
| Kala-i Sultaniye veya Çanakkale Antlaşması nedir? |
Bu Yazının İçindeki Başlıklar:
İngilizlerle İttifak: Çanakkale Antlaşması / Kala-i Sultaniye 5 Ocak 1809
"Napolyon, Tilsit Antlaşmasının ardından Erfurt'ta
Rusya ile Avrupa siyaseti üzerine görüşürken Osmanlı Devleti'ni rahatsız eden
antlaşmalar yapması, Osmanlı Devleti'ni oldukça kaygılandırdı. Osmanlılar
açısından, hem Rusya ile savaşın devam etmesi, hem de Napolyon'un Osmanlı
Devleti üzerine oyunlarını sürdürmesi yeni bir müttefik ihtiyacını doğurdu.
Avrupa'da yalnız kalmak istemeyen İstanbul siyaseti, İngilizlere yönelmeye
mecbur oldu." (Kurşun and Hut 2013:94)
"Nitekim, kısa haberleşmeler neticesinde Osmanlı
Devleti adına Vahid Efendi ile İngiliz elçisi Rober Ader Çanakkale açıklarında
bekleyen İngiliz donanmasında görüşmek üzere buluştular. Yapılan görüşmeler
neticesinde, 5 Ocak 1809 tarihinde iki taraf arasında "Kala-i Sultaniye /
Çanakkale Antlaşması" imzalandı." (Kurşun and Hut 2013:94)
"Bu antlaşma Osmanlı Devleti'ni siyaseten rahatlatırken
Fransızları da Osmanlı siyasetinden dışladı. Söz konusu antlaşmada İngiliz
ticari çıkarları ön plana çıksa bile İngilizlerin Osmanlı topraklarına saldırı
ihtimalini azalttı" (Kurşun and Hut 2013:94)
Çanakkale Antlaşması / Kala-i Sultaniye Maddeleri
"Osmanlı Devleti'nin Avrupa güç dengeleri arasında yeni
bir tarafta yer almasını sağlayan Çanakkale Antlaşmasının (Kala-i Sultaniye)
önemli maddeleri şunlardı" (Kurşun and Hut 2013:94)
"1) Bu antlaşma imzalandığı tarihten itibaren Osmanlı
Devleti ile İngiltere arasında hiçbir düşmanlık olmayacak, iki tarafın elindeki
esirler engel çıkarılmadan en kısa zamanda mübadele edilecek." (Kurşun and
Hut 2013:94)
"2) İmza tarihinden otuz bir gün sonra, halen
İngiltere'nin işgal ettiği Osmanlı toprakları varsa, bu yerler hemen iade
edilecek." (Kurşun and Hut 2013:94)
"3) Osmanlı Devleti'nin elinde tevkif edilmiş İngiliz
tüccarına ait mal ve eşya varsa tamamen iade ve teslim edilecektir."
(Kurşun and Hut 2013:94)
"4) İngiltere'nin daha önce Osmanlı Devleti ile
imzalamış olduğu antlaşmanın esasları ve Karadeniz ticareti gibi önceden elde
edilen imtiyazları (kapitülasyonlar vb) ve ilgili maddeleri feshedilmemiş gibi
yürürlükte olacaktır." (Kurşun and Hut 2013:94)
"5) Osmanlı topraklarında ve limanlarında İngiliz
tüccarlara izin verildiği gibi, İngiliz toprak ve limanlarında da Osmanlı
tebaası ve tüccarına aynı kolaylıklar gösterilip dostça münasebetlerde
bulunulacaktır." (Kurşun and Hut 2013:94)
"6) Eskiden uygulandığı şekilde İngiltere Osmanlı
gümrüklerinde yine yüzde üç gümrük vergisi ödemeye devam edecektir."
(Kurşun and Hut 2013:94)
"7) İstanbul'daki İngiliz elçileri diğer devlet
elçilerinin haiz olduğu imtiyaz ve itibara mazhar olacak, buna karşılık Osmanlı
Devleti'nin İngiltere'deki elçisi de aynı muameleyi görecektir." (Kurşun
and Hut 2013:94)
"8) Osmanlı tüccarının işlerini görmek ve haklarını
korumak üzere Malta ve İngiltere memleketlerinde ihtiyaç duyulan yerlerde
şehbenderliklerin kurulması kabul edilmiştir. Buralardaki Osmanlı görevlileri
için Osmanlı Devleti'nde İngiliz konsoloslara sağlanan muafiyetler aynı şekilde
sağlanacaktır." (Kurşun and Hut 2013:94)
"9) İngiliz elçi ve konsoloslarının hizmetinde bulunan
tercümanlar ve bunlara verilecek beratların veriliş biçimi
belirlenmiştir." (Kurşun and Hut 2013:95)
"10) İngiliz patenti Osmanlı tebaa ve tüccarından
herhangi bir kişiye izinsiz verilmeyecektir." (Kurşun and Hut 2013:95)
"11) Boğazların savaşta ve barışta yabancı devlet savaş
gemilerine geçiş izninin verilip verilmeyeceği konusu Osmanlı Devleti'ne ait
olacaktı, İngiltere bu duruma müdahale etmeyecekti." (Kurşun and Hut
2013:95)
"Çanakkale Antlaşması'nın (Kala-i Sultaniye) Osmanlı
Devleti açısından en önemli maddesi bu son maddedir. Bu maddeye göre,
Boğazların yabancı ülke donanmalarına kapalı tutulması sağlandı. Boğazların
hâkimiyeti konusunun Osmanlı Devleti'ne ait bir tasarruf olduğu İngiltere
tarafından teyit edildi. Diğer taraftan, İngiltere hükümeti bu durumu kabullenmekle
birlikte, devletlerarası hukuka ait bir belgeye söz konusu maddeyi kendisi
sokarak, fırsat çıktığı zaman da kendisinin değiştirebilmesine de zemin
hazırladı." (Kurşun and Hut 2013:95)
Çanakkale Antlaşmasının / Kala-i Sultaniye Gizli Maddeleri
"Aynı antlaşmanın devamında Fransa'nın Osmanlı
Devleti'ne savaş açma ihtimali de gündeme gelmişti. Bu olasılık için de ek
maddeler üzerinde anlaşma sağlandı. Bunlardan ikisi doğrudan Fransız-Osmanlı
Devleti ilişkilerine, birisi İngiltere - Mısır sorununa, birisi de Osmanlı-Rus
savaşma ilişkin olan dört maddelik bir metindi. Bazı tarihçilerin
Osmanlı-İngiliz antlaşmasının gizli maddeleri olarak ifade ettikleri maddeler
şunlardır:" (Kurşun and Hut 2013:95)
"1. Fransa'nın Osmanlı Devleti'ne savaş açması
durumunda İngilizler Osmanlı Devleti'ne yardım etmek için Osmanlının Akdeniz ve
diğer kıyılarında alınacak tedbirlere dair görüşmeler yapacaktı. Söz konusu
görüşmeler İstanbul'da yapılacaktı" (Kurşun and Hut 2013:95)
"2. Fransa'nın düşmanca tutum sergilemesi ve buna devam
etmesi durumunda İngiltere, Osmanlı Devleti'nin özellikle Bosna ve Dalmaçya
kıyılarında yapa cağı istihkâm artırıcı çalışmalarında askeri mühimmat
yardımında bulunmayı taahhüt ediyordu." (Kurşun and Hut 2013:95)
"3. İskenderiye'nin İngiliz işgalinden tahliyesi
esnasında İngiliz kumandanları ile Osmanlı devlet adamlarının yaptıkları
antlaşma maddeleri gözden geçirilip tekrar düzenlenecekti" (Kurşun and Hut
2013:95)
"4. Eğer İngiltere, Osmanlı Devleti'nden önce Ruslarla
bir antlaşma yapar ise İngiltere, Rusya ve Osmanlı Devleti arasında Osmanlı
Padişahının şanına layık bir antlaşma yapacaklardı" (Kurşun and Hut
2013:95)
"Antlaşma maddelerinden de anlaşılacağı üzere Osmanlı
Devleti, Rusya ile antlaşma ihtimalini de gündemine almıştır. Diğer yandan,
Fransa'nın şiddetle karşı çıkmasına rağmen, söz konusu barış antlaşmasını da
imzalamaktan kaçınmamıştır. Bu anlaşmadan sonra, Üçlü İttifak'ın bozulması
üzerine İstanbul'u terk eden İngiliz elçisi tekrar İstanbul'a dönerek görevini
sürdürmüştür" (Kurşun and Hut 2013:95)
"Çanakkale Antlaşması'nın 11. Maddesi Boğazlar
meselesinin önemli bir aşamasıdır. Bu maddeye göre barış zamanında Boğazların
yabancı savaş gemilerine kapalı tutulması hükmü Osmanlı Devleti'nin eskiden
beri benimsediği önemli bir kuralı idi. Bu kural yapılan antlaşmayla
İngiltere'ye de kabul ettirildi. Bu maddeye göre Osmanlı Devleti hiçbir yabancı
devletin savaş gemilerine Boğazları açmamayı taahhüt etmekteydi. Böylece
Osmanlı Devleti o ana kadar hükümranlık hakkı gereği bağımsız otoritesiyle
ortaya koyup uyguladığı bir kuralı, diğer devletler hak kında da geçerli
kılmayı kayda bağlamıştı. Osmanlı lehinde görülen bu durum, esasında Osmanlı
Devleti'nin iç hukukuna ait olan bir konuyu, yani Boğazların kapalılığı
ilkesini devletlerarası bir belgeye taşıdı ve devletin açma veya kapaması
hakkındaki mutlak karar ve tasarruf yetkisi bir ölçüde başka devletler ile
yaptığı antlaşmaya bağlandı. Bu bakımdan, 5 Ocak 1809 tarihli Çanakkale
Antlaşması (Kala-i Sultaniye), Boğazlar'da devletlerarası müdahalelere sebep
olacak olan 14 Temmuz 1841 tarihli Londra Antlaşması'nın da öncüsü olarak
görülmektedir." (Kurşun and Hut 2013:96)
Çanakkale (Kala-i Sultaniye) Antlaşması, Boğazların statüsünde önemli değişikliklere sebep olmuştur. En önemli sonucu, ilkesel olarak Boğazların kapalılığıdır. Ancak bu durum, daha önce sadece Osmanlı Devleti ile Rusya arasında bir sorun iken İngiltere'nin bu girişimi ile artık uluslararası bir sorun haline gelmiştir. Osmanlı Devleti bu antlaşmadan sonra her seferinde Boğaz'ın kapalılığını her uluslararası sorunda tekrar tekrar kabul ettirmek durumunda kalmıştır. Bu antlaşma aynı zamanda Boğazlar ve Osmanlı Devleti üzerindeki İngiliz-Rus rekabetini de gün yüzüne çıkarmıştır. Söz konusu rekabet, aynı zamanda Boğazlar üzerine diğer devletlerin de ilgisini çekmiştir. (Kurşun and Hut 2013:96)
Netice itibariyle Kala-i Sultaniye veya Çanakkale antlaşması
olarak geçen bu antlaşmanın ne olduğunu maddelerinin neler olduğunu anlatmış
olduk.
Kaynakça
Kurşun, Zekeriya, ve Davut Hut, ed. 2013. Osmanlı Tarihi (1789-1876). 1. bs Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Fakültesi Yayını.
.jpg)